Ποικίλες πολύπλοκες θεωρίες υπάρχουν για τους λόγους του μη συναινετικού εξωσυζυγικού σεξ και της απιστίας γενικότερα. Εν μέρει, ρόλο παίζουν έμφυτες συγκρούσεις στην ανθρώπινη φύση. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τη συγγραφέα Erica Jong,” από τη μία πλευρά είμαστε πλάσματα που δημιουργούν στενούς δυαδικούς δεσμούς (όπως οι κύκνοι ή οι χήνες). Από την άλλη πλευρά, ωστόσο, μπορεί να έχουμε ταυτόχρονα πολλούς σεξουαλικούς συντρόφους (όπως οι μπαμπουίνοι). Αυτά είναι τα δύο άκρα της ανθρώπινης σεξουαλικότητας, και στο ενδιάμεσο υπάρχουν όλες οι διαβαθμίσεις αγνότητας και αισθησιασμού” (2003, σελ. 48). Μερικές φορές οι απιστίες έχουν απλώς ως κίνητρο την επιθυμία για έξαψη και ποικιλία, ακόμη κι όταν ένα άτομο δεν έχει ιδιαίτερα παράπονα για το γάμο του και δηλώνει ότι ο γάμος του είναι ευτυχισμένος.
Ένα άλλο πιθανό κίνητρο είναι η επιθυμία ενός ατόμου να αναπτύξει εκ νέου την αίσθηση της ατομικότητας και της αυτονομίας, η οποία έχει ελαττωθεί μέσα στο πλαίσιο του γάμου ή μιας μακροχρόνιας σχέσης. Ένα άτομο μπορεί να μην είναι αρκετά αναπτυγμένο συναισθηματικά ώστε να νιώθει ικανοποιημένο με τον εαυτό του όταν ο/η σύντροφός του δυσφορεί ή το αποδοκιμάζει. Ως αποτέλεσμα, το άτομο αυτό αναζητά μια καινούρια, μυστική σχέση ώστε να καθιερώσει ξανά μία έννοια του εαυτού. Για μερικούς ανθρώπους, η ανάγκη να επιβεβαιώσουν ότι εξακολουθούν να είναι επιθυμητοί από τα μέλη του άλλου φύλου μπορεί να τους οδηγήσει σε «παράνομη» σχέση. Σε άλλες περιπτώσεις, οι άνθρωποι είναι πολύ δυσαρεστημένοι με το γάμο ή τη σχέση τους. Αν οι συναισθηματικές ανάγκες δεν καλύπτονται μέσα στο γάμο ή τη σχέση, η ύπαρξη ενός «παράνομου εραστή» μπορεί να φαίνεται ιδιαιτέρως δελεαστική. Σε κάποιες καταστάσεις, οι παράλληλες σχέσεις επίσης προσφέρουν την αφορμή να τελειώσει ένας γάμος ή μία σχέση που δεν είναι πια ικανοποιητικός-ή. Περιστασιακά, ο λόγος για εξωσυζυγική σχέση είναι η απουσία του σεξ από το γάμο. Μία μακρόχρονη απουσία, μία σοβαρή ασθένεια, ή η αδυναμία ή απροθυμία ενός συντρόφου για σεξουαλική σύνδεση μπορούν να επηρεάσουν ένα άτομο ώστε να ψάξει αλλού για σεξουαλική πληρότητα.
Η μυστικότητα μιας παράνομης σχέσης συχνά ενισχύει την έντασή της. Για παράδειγμα, οι ερευνητές εξέτασαν τη μυστικότητα στις σχέσεις και βρήκαν ότι οι συμμετέχοντες πέρασαν περισσότερο χρόνο σκεπτόμενοι πρώην εραστές που είχαν παραμείνει κρυφοί παρά πρώην για τους οποίους γνώριζαν οι τωρινοί τους σύντροφοι.
Υπάρχουν διαφορές μεταξύ των ανθρώπων που είναι μονογαμικοί και αυτών που απατούν τους συντρόφους τους; Οι μελέτες έχουν βρει ότι οι περισσότεροι από τους παράγοντες που αυξάνουν την πιθανότητα απιστίας ήταν χαρακτηριστικά του ατόμου παρά της σχέσης. Πρώτον, η ηλικία είναι σημαντική: Τα άτομα μεταξύ των ηλικιών 18 και 30 ετών ήταν δύο φορές πιο πιθανό να απιστήσουν σε σχέση με τα άτομα άνω των 50 ετών. Οι άνδρες που είχαν εμπλακεί σε εξωσυζυγικές σχέσεις είχανε μεγαλύτερα ποσοστά κατάχρησης ουσιών και εξέφρασαν μεγαλύτερη σεξουαλική δυσαρέσκεια με το γάμο τους από ότι οι άνδρες που είχαν παραμείνει πιστοί. Οι πιο «χαλαρές» νοοτροπίες προς το σεξ και το υψηλότερο σεξουαλικό ενδιαφέρον επίσης συσχετίστηκαν με αυξημένο εξωσυζυγικό σεξ. Όταν οι άνδρες και οι γυναίκες εξισώθηκαν με βάση τη στάση τους προς το σεξ και το ενδιαφέρον τους, οι γυναίκες ήταν εξίσου πιθανό με τους άνδρες να επιδοθούν σε σεξ εκτός γάμου. Αυτό το εύρημα αντικρούει άλλες μελέτες, οι οποίες έδειξαν ότι οι άνδρες είναι πιο πιθανό να απιστήσουν συγκριτικά με τις γυναίκες, αλλά σε αυτές τις μελέτες δε λήφθηκαν υπόψη οι σεξουαλικές νοοτροπίες και το σεξουαλικό ενδιαφέρον.
Οι εργασιακές συνθήκες καθώς και οι συνθήκες διαβίωσης παίζουν επίσης ρόλο. Οι άνθρωποι είναι πιο πιθανό να απιστήσουν αν έχουν μεγαλύτερη πρόσβαση σε πιθανούς συντρόφους στη δουλειά, μέσω ταξιδιών εκτός πόλης, ή απλώς ζώντας μεταξύ πολλών ανθρώπων στη σχετική ανωνυμία μιας μεγάλης πόλης. Ο αυξημένος αριθμός γυναικών στο εργασιακό δυναμικό μπορεί να εξηγεί κατά μεγάλο μέρος τον αυξημένο αριθμό γυναικών που απιστούν. Επιπλέον, όταν τα άτομα έχουν αδύναμους δεσμούς με τους φίλους, την οικογένεια, και τις δραστηριότητες του συζύγου και δεν είναι ενεργά μέλη μιας θρησκευτικής κοινότητας, οι πιθανότητες απιστίας είναι μεγαλύτερες.
Μία μελέτη ζευγαριών που έβλεπαν σύμβουλους γάμου βρήκε αρκετές διαφορές μεταξύ των ζευγαριών στα οποία είχε υπάρξει απιστία και αυτών στα οποία δεν είχε υπάρξει. Τα ζευγάρια στα οποία είχε εκδηλωθεί απιστία παρουσίαζαν μεγαλύτερη συζυγική αστάθεια, ανειλικρίνεια, καβγάδες για την εμπιστοσύνη, εγωκεντρισμό, και χρόνο που ξόδευαν χώρια. Το σημαντικό ερώτημα που προκύπτει από αυτά τα αρνητικά χαρακτηριστικά είναι τι προηγήθηκε – η έλλειψη της ικανοποίησης ή η απιστία; Είναι εξίσου πιθανό να έχει αυξηθεί η δυσαρέσκεια εξαιτίας της απιστίας όσο και η δυσαρέσκεια να έχει κινητοποιήσει την απιστία. Το άτομο που απιστεί μπορεί να φέρεται διαφορετικά στο/στη σύζυγό του εξαιτίας αισθημάτων ενοχής ή επειδή συγκρίνει το γάμο του με την έξαψη της καινούριας σχέσης.
